Irracjonalne kampanie Mao Zedonga pogrążyły kraj w spirali ideologicznego szaleństwa. Dopiero po śmierci Wielkiego Wodza i aresztowaniu Bandy Czworga, rewolucyjne nastroje ostygły na tyle, aby umożliwić wdrożenie reform gospodarczych z prawdziwego zdarzenia. Faktyczne stery w państwie objął niedawny rewizjonista, Deng Xiaoping, zrehabilitowany z inicjatywy premiera Zhou Enlaia. W lipcu 1977 roku został wybrany na członka Komitetu Stałego Biura Politycznego, a zaledwie miesiąc później zajął stanowisko wiceprzewodniczącego ChRL. Dzięki dalekowzrocznym planom Deng Xiaopinga Chiny wkroczyły na ścieżkę dynamicznego rozwoju, z czasem zajmując miejsce jednej z największych światowych gospodarek.

Podczas III Plenum XI Komitetu Centralnego KPCh w 1978 roku, Deng Xiaoping oficjalnie ogłosił ideę “czterech modernizacji”. Powyższy plan został po raz pierwszy sformułowany przez premiera Zhou Enlaia, aczkolwiek w atmosferze rewolucyjnego ferworu został natychmiast zaklasyfikowany jako rewizjonistyczny. Główne założenia zakładały modernizację czterech sektorów:

1. rolnictwa,
2. przemysłu,
3. bezpieczeństwa oraz
4. nauki i techniki.

Realizację planu podzielono na trzy główne etapy:

- Pierwszy etap (1981-1990) – rozwiązanie problem deficytu żywności oraz wzrost poziomu PKB.
- Drugi etap (1991-2000) – gwarancja „odpowiednio dostatniego życia” dla obywateli oraz kolejny wzrost PKB.
- Trzeci etap (2000-2050) – modernizacja społeczeństwa chińskiego oraz powszechny dobrobyt ludności na poziomie krajów średnio rozwiniętych.

W 1999 roku powyższe koncepcje zostały wprowadzone do konstytucji ChRL jako „Teoria Deng Xiaopinga”.

Rozpoczęto masową dekolektywizację okręgów wiejskich. Komuny ludowe zastąpiono gospodarstwami, które zawierały umowy z lokalnym okręgiem produkcyjnym. Skoncentrowano się na przemyśle lekkim, który dawał możliwość najszybszego wzrostu produkcji artykułów konsumpcyjnych oraz ożywienia handlu zagranicznego. Zakończono międzynarodową izolację, otwierając kraj na inwestycje zagraniczne i nowe technologie. Do lat 70. wymiana handlowa była ograniczona do państw bloku wschodniego, a ZSRR był jedynym dostawcą najnowszych technologii. Po rozłamie chińsko-radzieckim Moskwa wycofała swoich specjalistów z Chin, hamując trwające inwestycje. Anty-edukacyjne kampanie ideologiczne czasów rewolucji kulturalnej skutkowały brakiem wykwalifikowanej kadry, co w rezultacie doprowadziło do fiaska działań gospodarczych.

Wizyta państwowa Deng Xiaopinga w Stanach Zjednoczonych była pierwszą oficjalną wizytą przywódcy ChRL w USA. Na zdjęciu Deng Xiaoping i prezydent Jimmy Carter.

Aby zachęcić zagranicznych przedsiębiorców do inwestycji na chińskim rynku, wydzielono specjalne strefy ekonomiczne oraz miasta otwarte. Oferowano w nich bardzo korzystne warunki współpracy, obejmujące m.in. szereg ulg i ułatwień. Produkcja realizowana w specjalnych strefach ekonomicznych z wykorzystaniem zagranicznej technologii i kapitału, szła w całości na eksport. Rozpoczęto normalizację stosunków zagranicznych z państwami komunistycznymi oraz z Zachodem. Zwiększyła się liczba wizyt przedstawicieli innych państw, wzrosła liczba państw utrzymujących z Chinami stosunki dyplomatyczne. W rezultacie reform Deng Xiaopinga udało się wydźwignąć Chiny z zapaści gospodarczej, a polityka reform i otwarcia poprawiła międzynarodowy wizerunek kraju. Chiny stały się państwem socjalistycznym o gospodarce rynkowej.

W 1981 roku potępiono rewolucję kulturalną, określając ją jako “ideologicznie mylną”. Dorobek i scheda po Mao Zedonga zostały poddane krytyce (aczkolwiek w żadnym stopniu tak dosadnej jak w przypadku innych dyktatorów, np. Stalina). Pomimo liberalizacji polityki gospodarczej oraz znacznego rozluźnienia politycznej atmosfery, Deng dobitnie podkreślał, że w Chinach nie ma miejsca na demokrację w modelu zachodnim.

Reformy gospodarcze uratowały zdewastowany kraj, ale proces ich realizacji był wyboisty. Na początku lat 80. uwidoczniły się pierwsze oznaki kryzysu gospodarczego. Ze względu na rosnącą inflację wzrosły ceny produktów, spadła wartość pensji robotników. Szerzyła się korupcja i nepotyzm wśród polityków, a ich luksusowe życie stanowiło bolesny kontrast z szarą rzeczywistością zwykłych obywateli. Szczególnie napięte nastroje panowały w środowiskach studenckich, gdzie jednym z czynników wzmagających frustrację był brak perspektyw znalezienia pracy po studiach. Rynek nie potrzebował intelektualistów, czy inżynierów, a taniej siły roboczej, robotników. To właśnie środowiska intelektualistów jako pierwsze zaczęły upatrywać rozwiązania problemów kraju w demokratycznych reformach. Ich nadzieje były skupione wokół „liberalnego stronnictwa” sekretarza generalnego Hu Yaobanga, które postulowało elastyczne podejście do marksizmu i liberalizację polityczną. Rezultatem niepokojów społecznych były pierwsze protesty studentów w 1986 roku. Demonstracje zostały szybko stłumione i zakończyły się dymisją Hu, który został oskarżony o „rozzuchwalenie środowisk domagających się westernizacji”. Nowym sekretarzem generalnym mianowano Zhao Ziyanga.

Symbolem protestów z 1989 r. był wybitny chiński astrofizyk profesor Fang Lizhi. Twierdził, że żaden socjalistyczny kraj nie odniósł sukcesu po 1945 roku, a system polityczny ChRL jest nowoczesną formą feudalizmu. Po jednym z jego przemówień rozpoczęły się studenckie protesty. Sam brał udział w demonstracjach na Tian’anmen. Po ich stłumieniu ukrył się na terytorium ambasady Stanów Zjednoczonych, następnie za zgodą władz chińskich wyemigrował do USA.

15 kwietnia 1989 roku Hu Yaobang zmarł na atak serca. Dla wielu Chińczyków Hu był symbolem upragnionej zmiany, głosem młodego pokolenia, które nade wszystko pragnęło wolności. Spontaniczne spotkania studentów w celu uczczenia śmierci byłego sekretarza przerodziły się w wiece, na których dyskutowano o bieżących problemach Chin. Na kampusach studenckich rozwieszano plakaty domagające się wolności prasy, demokratyzacji życia politycznego i walki z korupcją. W nocy z 17 na 18 kwietnia na placu zjawił się kilkutysięczny tłum studentów, którzy zaczęli wysuwać postulaty polityczne. Domagano się m.in. zniesienia cenzury, zwiększenia funduszy na edukację, podania do publicznej wiadomości informacji o dochodach przywódców państwowych oraz wolności zgromadzeń. Kilka dni później do studentów przyłączyli się robotnicy oraz mieszkańcy Pekinu. Zhao Ziyang liczył na możliwość załagodzenia sytuacji. Nakazał przedstawiać protesty studentów w sposób bardziej obiektywny, a sam nawet przyznał, że część postulatów ma swoje uzasadnienie w rzeczywistości.

Student trzymający baner z hasłem “wolność”, 22 kwietnia 1989

Żołnierze trzymają demonstrantów z dala od oficjalnego pomnika Hu Yaobanga w Wielkiej Hali Ludowej, gdzie odbywa się ceremonia.

13 maja rozpoczęto strajk głodowy. 15 maja z oficjalną wizytą do Chin miał przyjechać sowiecki polityk, Michaił Gorbaczow, celem uczczenia normalizacji stosunków chińsko-radzieckich. Studenci chcieli wykorzystać ten moment, aby zmusić rząd do spełnienia ich żądań. Jednocześnie, postulaty protestujących stawały się coraz bardziej radykalne. Żądano odsunięcia od władzy Deng Xiaopinga i premiera Li Penga, uznania przez rząd niezależnych organizacji studenckich, przyśpieszenia reform oraz podjęcia rozmowy z przedstawicielami partii przy obecności zagranicznych dziennikarzy. Spotkanie Denga z Gorbaczowem odbyło się w Wielkiej Sali Ludowej, przy akompaniamencie protestów i zamieszania na pobliskim placu. Zakłócenie tak doniosłej ceremonii spowodowało, że komunistyczne kierownictwo “utraciło twarz” w oczach międzynarodowej społeczności.

Z upływem czasu, studenci zaczęli łączyć się w opozycyjne frakcje, często otwarcie rywalizując ze sobą. Utrudniało to skoordynowane wysuwanie żądań i potęgowało wszechobecny chaos. Na zdjęciu plac Niebiańskiego Spokoju z 28 maja.

17 maja zapadła ostateczna decyzja o wprowadzeniu stanu wyjątkowego i siłowego stłumienia protestów. Deng Xiaoping obawiał się, że dalsze tolerowanie sytuacji w Pekinie i innych miastach może wkrótce wymknąć się spod kontroli i doprowadzić do upadku komunistycznego systemu władzy, co obserwowano w tym samym czasie w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Zhao Ziyang do samego końca sprzeciwiał się takiemu rozwojowi wydarzeń. Wczesnym rankiem, 19 maja Zhao udał się na plac, aby po raz ostatni poprosić studentów o zakończenie strajku:

Studenci, przybyliśmy zbyt późno. Jest nam przykro. […] Obecnie najważniejszym jest, byście zakończyli ten protest. Wiem, że macie nadzieję, iż wasz protest głodowy spowoduje, że Partia i rząd udzieli wam satysfakcjonujących odpowiedzi. […] Czuję, że te problemy mogą zostać w przyszłości rozwiązane i możemy ostatecznie osiągnąć wspólne porozumienie. Musicie jednak widzieć, że sytuacja jest bardzo skomplikowana, to będzie długi proces. […] Jesteście wciąż młodzi, my jesteśmy starymi ludźmi. […] My jesteśmy starzy, my już się nie liczymy. […] Studenci, wszyscy macie dobrą wolę i zależy wam na dobru naszej nacji, jednak jeśli ta sytuacja będzie trwać, wymknie się spod kontroli, powodując poważne konsekwencje […]. Kończąc, mam tylko jedno życzenie. Jeśli zakończycie protest głodowy, rząd nie zatrzaśnie drzwi do dialogu, nigdy!

Zhao Ziyang przemawia do studentów

Niedługo później Zhao został pozbawiony wszystkich stanowisk i umieszczony w areszcie domowym, gdzie przebywał aż do śmierci w 2005 roku. 20 maja ogłoszono wprowadzenie stanu wyjątkowego dla większości dzielnic Pekinu. Co najmniej 250 tysięcy żołnierzy zostało oddelegowanych do stolicy. Przywódcy wojskowi otrzymali pozwolenie na „użycie wszelkich koniecznych środków” w celu stłumienia demonstracji.

3 czerwca państwowa telewizja wydała oficjalny komunikat, w którym nakazywała mieszkańcom Pekinu pozostać w domach. Nie zważając na ostrzeżenia, na ulicę wyszedł tłum pragnący powstrzymać wkraczające wojsko. Pierwsze strzały padły na skrzyżowaniach przed placem Tian’anmen, gdzie protestujący wznieśli barykady. Na samym początku strzelano w powietrze, licząc na to, że ludzie wpadną w panikę i uciekną. Gdy to nie poskutkowało, otworzono ogień z karabinów bezpośrednio do protestujących. Zszokowani ludzie podjęli próbę walki z żołnierzami, atakując ich kijami, kamieniami oraz naprędce wykonanymi koktajlami Mołotowa. Podpalano pojazdy wojskowe, kilku żołnierzy pobito na śmieć. „Agresja tłumu” została później wykorzystana jako uzasadnienie do otwarcia ognia w akcie samoobrony.

5 czerwca 1989 roku, sfotografowano nieznanego mężczyznę próbującego zatrzymać kolumnę czołgów wyjeżdżających z placu Niebiańskiego Spokoju. Gdy pojazdy się zatrzymały, mężczyzna wdrapał się na górę i zaczął coś krzyczeć przez właz do załogi. Po krótkiej wymianie zdań z żołnierzem, mężczyzna zeskoczył z czołgu, a następnie został odsunięty przez przechodniów. Zdjęcie „Tank Mana” obiegło cały świat i stało się symbolem walki o wolność.

Członkowie rodziny próbują pocieszyć rozpaczającą matkę, która właśnie dowiedziała się o śmierci syna, protestującego studenta zabitego przez żołnierzy. We wrześniu 1989 roku powstało stowarzyszenie “Matki Tian’anmen”, domagające się zmiany oficjalnego stanowiska rządu wobec masakry. Grupę założyła Ding Zilin, której nastoletni syn został zastrzelony podczas demonstracji. Oprócz prowadzenia kampanii, organizacja rozpowszechnia informacje o wydarzeniach z Tian’anmen wśród opinii publicznej.

Pośpiesznie wznoszono kolejne barykady i formowano ludzkie łańcuchy, aby udaremnić dalszy przemarsz wojsk. Strzały padały nie tylko w stronę protestujących; ostrzeliwano również budynki mieszkalne, część cywilów zginęła stojąc na balkonach lub w oknach swoich domów. Żołnierze systematycznie posuwali się do przodu, odcinając ze wszystkich stron plac od reszty miasta, aby uniemożliwić demonstrantom ucieczkę. Gdy pierwsze czołgi wjechały na plac, rozwścieczony tłum studentów chciał dokonać linczu na żołnierzach. Eskalacji udało się uniknąć dzięki szybkiej reakcji studenckiego kierownictwa, które skonfiskowało broń i prosiło o pokojowe zażegnanie sytuacji. Narastająca presja ze strony otaczających żołnierzy sprawiła, że o świcie podjęto decyzję o opuszczeniu placu. Studenci złapali się za ręce i pomaszerowali w stronę północnego wyjścia. Późnym rankiem 4 czerwca, naokoło Tian’anmen zebrał się tłum ludzi, głównie rodziców demonstrantów. Gdy zbliżyli się do wojskowego kordonu, oficerowie wydali rozkaz otwarcia ognia. Dziesiątki cywilów zostało postrzelonych podczas próby ucieczki. Przez następne kilka dni podejmowano ponownie próby przebicia się do placu, bez skutku.

Skala przemocy podczas tłumienia protestów jest wciąż przedmiotem dociekań. Liczba domniemanych zgonów opiera się na zeznaniach naocznych świadków i niekompletnej dokumentacji szpitalnej. Zakłada się, że podczas masakry poległo od kilkuset do kilku tysięcy ludzi. Zdarzenia na placu Niebiańskiego Spokoju określane są enigmatycznie mianem „incydentu 4 czerwca”. Według oficjalnej narracji partii, użycie siły było konieczne do opanowania zamieszek i zapewnienia stabilnego rozwoju państwa. Wszelkie informacje o protestach podawane przez media są pod ścisłą kontrolą rządu. Publiczne upamiętnianie ofiar jest zakazane, a wszelkie wzmianki o krwawym stłumieniu protestów szybko znikają z Internetu. W wyniku wszechobecnej cenzury, młodzi Chińczycy dziś są w ogromnej mierze nieświadomi tragicznych wydarzeń z 4 czerwca 1989 roku.

Tekst: Milena Świeboda

Źródła:

„Reformy Deng Xiaopinga i ich wpływ na gospodarkę współczesnych Chin” Dorota Dębicka

„Burza nad Pekinem”. Przyczyny, przebieg i konsekwencje kryzysu w Chińskiej Republice Ludowej w 1989 r. w świetle archiwów Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej” Przemysław Benken

Źródła zdjęć:

https://news.sky.com/story/the-rise-of-china-how-70-years-of-the-prc-is-shaping-all-our-futures-11821722
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Carter_DengXiaoping.jpg
https://lithub.com/i-was-the-most-wanted-man-in-china/
https://www.esquire.com/news-politics/g36621881/tiananmen-square-massacre-photos/
https://www.glamour.com/story/its-the-25-anniversary-of-the
https://edition.cnn.com/interactive/2019/05/world/tiananmen-square-tank-man-cnnphotos/
https://www.bbc.com/news/world-asia-china-50097221
https://edition.cnn.com/interactive/2019/05/world/tiananmen-square-tank-man-cnnphotos/
https://www.esquire.com/news-politics/g36621881/tiananmen-square-massacre-photos/