Zachodnie media coraz częściej nagłaśniają przypadki łamania praw człowieka w Chinach. I mają co nagłaśniać. System zaufania społecznego, który ingeruje w wolność i prywatność obywateli. Obozy koncentracyjne. Brak wolności politycznej i wolności wyznania. Wielopłaszczyznowa dyskryminacja. Lista jest długa. Za którymś razem pojawia się podstawowe pytanie: Dlaczego Chińczycy popierają swój rząd? I czy istnieje szansa na demokratyzację Chin?

Podstawowe właściwości autorytarnych systemów warunkują ich niestabilność. Ze względu na konieczność stosowania przymusu, nieefektywne zarządzanie potencjałem gospodarczym i uprzywilejowanie wąskiej grupy obywateli, apodyktyczne reżimy częściej muszą zmagać się z niezadowoleniem mieszkańców. Z czasem powyższe czynniki mogą doprowadzić do osłabienia prawomocności rządu i tym samym wywołać ogólnokrajowy kryzys społeczny. Przykłady takich państw jak Korea Północna, czy liczne dyktatury afrykańskie zdają się potwierdzać teorię o niewydolności autorytarnych systemów. Ale od tej reguły istnieją wyjątki. Na przykład Chiny.

Chiny zawiodły Zachód

Koniec zimnej wojny i upadek Związku Radzieckiego przypieczętowały triumf Zachodu. To, w połączeniu ze stosunkowo długą tradycją liberalizmu i demokracji w Europie sprawiło, że wiele osób uwierzyło w nierozerwalny związek wolnego rynku i wolnej myśli. Zachodni analitycy obserwowali postępującą demokratyzację Wschodniej Europy i państw azjatyckich, takich jak Korea i Japonia. Wielu z nich błędnie założyło, że w Chinach nastąpi powielenie tego mechanizmu, że swoboda polityczna będzie naturalną konsekwencją chińskiej transformacji gospodarczej i reformy otwarcia. Optymistyczne nastroje tamtego okresu najlepiej oddają słowa Billa Clintona z 2000 roku, po dołączeniu Chin do Światowej Organizacji Handlu:

“Przystępując do WTO, Chiny nie tylko wyrażają zgodę na import naszych produktów, ale także zgadzają się na import najbardziej cenionej wartości demokracji: wolności gospodarczej. Kiedy jednostki mają moc realizowania swoich marzeń, będą domagać się większego głosu.”

Wbrew oczekiwaniom Zachodu, Chiny nie uległy wewnętrznej liberalizacji politycznej. Wszystkim sukcesom Państwa Środka towarzyszyło stopniowe rozszerzanie kontroli aparatu państwowego nad społeczeństwem i wzmacnianie autorytarnego systemu rządów. Nawet dywersyfikacja środków medialnego przekazu w postaci pojawienia się Internetu nie przyniosła spodziewanej rewolucji.

Autorytaryzm Chin nie ograniczył ich zdolności do innowacji. Chiny są światowym liderem w biotechnologii, sztucznej inteligencji, alternatywnych źródłach energii oraz eksploracji kosmosu. Na zdjęciu panele słoneczne w Szanghaju.
Rewolucja? Jaka rewolucja?

Dane zebrane przez Paw Research Center w 2013 roku wykazały, że 85% Chińczyków jest zadowolonych ze swojego rządu. W 2020 roku Uniwersytet Kalifornijski przeprowadził badanie, według którego aż 88% Chińczyków preferuje system polityczny swojego kraju. Szczególnie fascynujące jest niezależne badanie zrealizowane przez Ash Center z ramienia Uniwersytetu Harvardzkiego, który w latach 2003-2016 monitorował poziom satysfakcji społecznej w Chinach. Wyniki badania ukazują stabilny wzrost poparcia obywateli dla rządzącej partii.

W okresie transformacji gospodarczej zrezygnowano z dożywotniej opieki państwa nad obywatelami. Obowiązek udzielania podstawowych świadczeń społecznych został przeniesiony na poszczególne rządy powiatowe i gminne. W rezultacie ludzie z biedniejszych regionów stracili dostęp do podstawowych usług publicznych, takich jak ubezpieczenie zdrowotne, zasiłki dla bezrobotnych, czy emerytura. Aby złagodzić rosnące dysproporcje, do 2011 roku trzykrotnie podwyższono wydatki rządowe na obszary wiejskie oraz wprowadzono szereg środków mających zapewnić poczucie stabilności i bezpieczeństwa tej części populacji Chin, która najbardziej odczuła negatywne skutki zmian. W ostatnich latach różnice w dochodach, czy dostępie do usług publicznych pomiędzy chińskim interiorem, a najbogatszymi, najbardziej rozwiniętymi prowincjami wschodnimi sukcesywnie spada, Powoli, ale konsekwentnie. Większość osób z „grupy poszkodowanej”, o niskich dochodach, wykazała rosnący wzrost zadowolenia wobec działań partii. Ogólny wzrost poparcia dla rządu centralnego wzrósł z 86,1% w 2003 roku do 93,1% w 2016 roku.

Ogólna satysfakcja wobec poszczególnych szczebli rządu. (Od góry: centralne, prowincjonalne, powiaty, gminy) Źródło: Ash Center, Harvard University

Jednym z największych problemów społecznych w Chinach jest korupcja. Większość badanych w latach 2003-2011 wyraziła głębokie niezadowolenie wynikające z niskiej efektywności antykorupcyjnej polityki rządu. Szczyt społecznej krytyki przypadł na rok 2011, gdy na jaw wyszły korupcyjne skandale wewnątrz Chińskiego Czerwonego Krzyża oraz Ludowego Banku Chińskiego. Rok później stanowisko Przewodniczącego zajął Xi Jinping. Pod jego auspicjami rozpoczęto dalekosiężną, a zarazem niezwykle medialną kampanię antykorupcyjną, która gwałtownie zakończyła karierę wielu publicznych figur. Niezależnie od prawdziwych intencji Xi Jinpinga, zdecydowana większość ankietowanych była usatysfakcjonowana z działań rządu, uznając je za efektywne i skuteczne.

Pomimo oczywistych „zaburzeń” w postaci propagandy i cenzury, badanie wykazało, że ankietowani najbardziej reagują na rzeczywiste, mierzalne zmiany w swoim materialnym dobrobycie. Zadowolenie obywateli stabilnie wzrasta, a decyzje rządu są uznawane za efektywne. Wyniki potwierdzają wysoką pozycję partii i deprecjonują analizy części zachodnich obserwatorów, którzy próbują ukazać objawy narastającego kryzysu społecznego w Chinach.

Dlaczego Chińczycy nie nienawidzą swojego rządu?

Podczas gdy wizerunek Chin na arenie międzynarodowej mocno pogorszyły kolejne doniesienia o przypadkach łamania praw człowieka, chińska opinia publiczna zajmuje przeciwne stanowisko. Gdy międzynarodowe koncerny ogłosiły, że nie będą już pozyskiwać bawełny z Xinjiangu, chińscy konsumenci w odpowiedzi palili buty Nike i ubrania H&M. Chińczycy, zwłaszcza młodsi, popierają swój rząd i zajmują czołowe miejsce w globalnym rankingu obywateli najbardziej optymistycznie nastawionych do rządu. To właśnie Chińczycy urodzeni po 2000 roku (GenZ) wykazują najbardziej radykalne tendencje nacjonalistyczne.

Gdy firma Nike wydała oficjalne oświadczenie o zakończeniu współpracy z firmami z Xinjiangu, użytkownicy Weibo zaczęli publikować filmiki, na których palą swoje buty. Społeczne rozgoryczenie potęgowali chińscy celebryci, marki technologiczne i państwowe media. “„Spaliłem wszystkie moje buty Nike. To kwestia dumy narodowej. Nie damy się upokorzyć” powiedział użytkownik Xuanxuan Mingying.

Skuteczne zarządzanie i sprawność chińskiego rządu zapewniają mu poparcie obywateli. Wielu młodych Chińczyków żyje w świecie wysokich standardów, dobrobytu i ciągle podwyższającego się poziomu PKB. Firmy takie jak Alibaba, Huawei czy Tik Tok są powodem narodowej dumy. Długoterminowe plany partii tworzą podstawę do przeciwdziałania kryzysom i są elementem stabilności, w przeciwieństwie do krajów, w których często zmieniająca się parta rządząca zaburza spójność krajowej polityki.

Wielu Chińczyków uważa, że to właśnie autorytarny system władzy zapewnił ich państwu sukces gospodarczy.

Aby lepiej zrozumieć zagmatwane koleje losu przeciętnego Chińczyka, warto prześledzić wydarzenia z poprzedniego stulecia. Osoba urodzona w 1955 roku przeżyła kryzys kampanii gospodarczych Mao Zedonga, zawieruchę Rewolucji Kulturalnej, protesty studentów na placu Tian’anmen, transformację gospodarczą Deng Xiaopinga i następujący po niej wzrost komfortu i dobrobytu. Kilkaset milionów obywateli przyzwyczaiło się do stabilności i bezpieczeństwa, które gwarantuje im partia. Efekty działań rządu były i są niemal na wyciągnięcie ręki (lub portfela).

Legitymizacja Komunistycznej Partii Chin jest zakorzeniona głęboko w historii. Zwycięstwo nad Japonią w trakcie II wojny światowej, a następnie rozbicie armii nacjonalistów umocniło autorytet partii i narzucony przez nią autorytarny system. Krwawe dzieje Chin są wykorzystywane do podgrzewania nacjonalistycznych nastrojów i mają ogromny wpływ na postrzeganie stosunków międzynarodowych. Spustoszenie, jakiego dokonały w Chinach kraje zachodnie, jest wciąż żywe w ogólnej pamięci. Krytyka Chin przez państwa zachodnie jest często określana w państwowych mediach jako „zimnowojenna/imperialna mentalność” lub jako potencjalny atak na chińską suwerenność.

Jednym z powodów, dla których wiele osób błędnie odczytuje rzeczywiste warunki w Chinach jest fakt, że Chiny często przedstawiają się jako odmianę państwa liberalnego. Chiny starają się zasugerować zagranicznym inwestorom, że pod wieloma względami niczym nie różnią się od Europy, czy to stylem życia konsumentów, podróżami itp. Te podobieństwa dotyczą jednak wyłącznie klasy średniej i w żaden sposób nie negują różnic pomiędzy systemami Chin i zachodu.

Wiele osób wychodzi z błędnego założenia, że ideologia w Chinach przestała mieć znaczenie po reformach Deng Xiaopinga, który aktywnie walczył z radykalizmem w szeregach partii. Rzeczywistość jest inna. Od 1949 roku KPCh było centrum społeczeństwa i codziennych doświadczeń kształtujących Chińczyków. Partia zawsze podkreślała wagę chińskiej historii, ale zarazem myśli marksistowsko-leninowskiej. W latach 90. ubiegłego stulecia wprowadzono do szkół obowiązkową edukację patriotyczną, która przedstawia Chiny jako ofiarę zachodnich ambicji imperialistycznych. Główna retoryka partii popularyzuje przekonanie, że wszelkie problemy wywodzą się z zagranicy, a Chińczycy muszą się przed nimi bronić.

Powyższe przykłady to jedynie wybiórczy opis kilku czynników warunkujących popularność Komunistycznej Partii Chin. Eksperci twierdzą, że najważniejszym powodem jest rosnące poczucie zamożności, bezpieczeństwa i dumy, co automatycznie przekłada się na zaufanie wobec rządu.

Czy KPCh ma szanse utracić poparcie?

Ze względu na stałe dążenie do stymulowania wzrostu gospodarczego partia może stracić poparcie, gdy gospodarka kraju znacząco zwolni. Obywatele przyzwyczajeni do wysokich standardów życia będą oczekiwać dalszego dobrobytu. Drugim zagrożeniem jest postępująca degradacja środowiska naturalnego i jej konsekwencje. Według badań przeprowadzonych przez Ash Center, aż 75% wszystkich korespondentów uważa, że zmiany klimatu istnieją i są spowodowane przez ludzi. Ok. 34% jest zaniepokojonych złym stanem powietrza. W dalszej kolejności niepokój Chińczyków budz zła jakość wody i gleby. Chiny znajdują się w rejonie najbardziej narażonym na odczuwanie skutków zmian klimatu. W zeszłym miesiącu południe Chin nawiedziły katastrofalne powodzie, podczas gdy północ walczyła z 40-stopniowym upałem i suszą. Prawdziwa skala katastrofy w południowych prowincjach nie została ujawniona przez państwowe media.

Powodzie spowodowały rozległe zniszczenia i zmusiły wielu mieszkańców do porzucenia swojego dobytku. Na zdjęciu pagoda w miejscowości Yingde. Woda sięga czubków drzew i zalała kilka pierwszych pięter pagody.

Obecnie główną przyczyną społecznego niepokoju są masowe lockdowny i polityka Zero Covid, które spowalniają gospodarkę, znacząco obniżają komfort życia i burzą poczucie stabilności. Restrykcyjne obostrzenia doprowadzają do sytuacji, w których mieszkańcy rozwiniętych miast nie mogą pozyskać jedzenia lub leków. Bezwzględna blokada Szanghaju wywołała protesty mieszkańców, którzy zostali pozostawieni sami sobie, bez żywności i opieki zdrowotnej. Kilka dni temu media społecznościowe obiegły zdjęcia wyłamanych zamków i drzwi w mieście Guangzhou. Pracownicy ochrony zdrowia i policja siłą przedostali się do zamkniętych domów w celu przeszukania i dezynfekcji lokali, wywołując tym samym falę krytyki w Internecie.

Chiny nie są monolitem, a ankiety i badania mają swoje ograniczenia. Niemożliwym jest wciśnięcie ogółu populacji w konkretne ramy poglądowe. Chiny zamieszkują represjonowane mniejszości, aktywiści, ludzie świadomi prawdziwego oblicza swojego państwa oraz ci niezainteresowani wielką polityką. Prawdą jest, że ograniczenie wolności słowa wpływa na gotowość Chińczyków do otwartej krytyki swoich przywódców. Jednocześnie błędem jest oddzielanie partii od narodu chińskiego, ponieważ poparcie wobec komunistycznego rządu jest żywe i realne.

Problemy społeczne w Chinach istnieją, a ich skala znacząco eskalowała w poprzednich latach. Mimo wszystko wątpliwym jest, czy doczekamy się konsekwencji w postaci powszechnego buntu obywateli przeciw autorytarnej władzy. Większość analiz przewidujących niechybną liberalizację życia politycznego to wyłącznie jako myślenie życzeniowe i ukazuje powszechność niezrozumienia Chin przez zachodnich badaczy.